Al vanaf het eerste moment dat Elaine Aron schreef over de hoogsensitieve persoon waren er psychologen die stelden dat het geen nieuwe eigenschap was, maar een combinatie van reeds bekende eigenschappen. De hoogsensitieve persoon zou ‘gewoon’ iemand zijn die zowel introvert en neurotisch is.
De grote vijf
Introversie en neuroticisme zijn eigenschappen die komen uit het Vijf-Factor Model (FFM) ook wel “The Big 5” genoemd. Costa en McCrae presenteerden dit model in 1992. Ze vroegen mensen zichzelf en anderen te beschrijven. Op basis van de gebruikte woorden zagen ze samenhangende clusters van persoonlijkheden die ze tot vijf factoren reduceerden. Die factoren zijn:
- Introversie – Extraversie
- Neuroticisme – Emotionele stabiliteit
- Openheid voor ervaring – Geslotenheid
- Consciëntieusheid – Gemakzucht
- Vriendelijkheid – Vijandigheid
Onder elke factor vallen een aantal facetten. Bij Openheid zijn dat bijvoorbeeld; Fantasie (een actieve verbeelding hebben), Esthetiek (genieten en gefascineerd zijn door muziek en kunst), Gevoelens (sterke emoties ervaren en empathie hebben), Acties (nieuwe manieren uitproberen), Ideeën (affiniteit hebben met filosofische en abstracte theorieën) en Waarden (tolerant zijn voor andere ideeën). Elke factor heeft zo een aantal concrete facetten waar mensen zichzelf meer of minder in herkennen.
Gedrag of genetisch
Deze manier van kijken naar persoonlijkheid wordt veel gebruikt. Maar het is belangrijk te weten dat deze methodiek gebaseerd is op zichtbaar gedrag en niet zozeer op genetische aanleg. Het beschrijft de gedragingen van een persoon. De indeling van Jung, waar bijvoorbeeld de MBTI (Myers-Briggs Type Indicator) op gebaseerd is, heeft wel die genotypische oorsprong. De uitslag kan daardoor verschillen. Bij de MBTI komt mijn extraversie-score rond het gemiddeld uit, terwijl die bij The Big 5 lager dan een derde scoort. Ik ben natuurlijk niet introverter geworden binnen een dag, maar de testen benaderen de eigenschappen anders, waardoor je een andere score krijgt.
Voorspoed
De onderzoeken van Elaine Aron hebben direct al aangetoond dat hoogsensitiviteit niet hetzelfde is als een combinatie van introversie en neuroticisme. Een derde van de hoogsensitieve respondenten bleek namelijk extravert te zijn. HSP hebben wel meer kans om hoog te scoren op neuroticisme, maar uit later onderzoek bleek dat alleen te gelden voor hen die een weinig steunende jeugd hebben gehad. HSP met een goede jeugd bleken niet hoger te scoren op neuroticisme. De conclusie is daarom dat hoogsensitiviteit een te onderscheiden eigenschap is.
Persoonlijkheid
Toch hebben vele onderzoekers steeds opnieuw gekeken naar de relatie tussen de verschillende factoren van het Vijf-Factor Model (FFM) en hoogsensitiviteit (zie voor een overzicht Lionetti, 2019).
In een nieuwe studie van onderzoekers van universiteiten in België (Bröhl, 2021) is aan 560 (zelfgeïdentificeerde) hoogsensitieve (Nederlandse en Belgische) mannen en vrouwen gevraagd de FFM-vragenlijsten in te vullen. Ruim 86% was vrouw en meer dan 80% had hoger onderwijs genoten. In dit onderzoek vergeleken de onderzoekers de scores op de facetten van elke factor met de gemiddelde scores van eerdere studies bij algemene populaties. In eerdere onderzoeken naar dit verband keken onderzoekers alleen naar de totaalscores op de factoren. Daaruit bleek dan bijvoorbeeld dat Neuroticisme een sterke samenhang heeft met hoogsensitiviteit, maar was niet duidelijk op welke facetten van neuroticisme zij hoger scoorden.
Persoonlijkheidsprofiel
Uit het onderzoek van Bröhl (2021) blijkt dat de hoogsensitieve deelnemers hoger dan gemiddeld scoren op twee items uit de Neuroticisme lijst:
Angst; zorgen maken en de fysiologische reactie op angst.
Depressie; zelfverwijt, eenzaamheid, laag zelfvertrouwen en machteloosheid.
Ook scoren ze gemiddeld hoger op een aantal facetten van de factor Openheid voor ervaringen:
Fantasie; een actieve verbeelding hebben en graag dagdromen.
Esthetiek; genieten en gefascineerd zijn door muziek en kunst.
Gevoelens; sterke emoties ervaren, meer waarderen en herkennen van emoties en empathie hebben.
Tevens hebben de deelnemers gemiddeld een lagere score op sociabiliteit, wat valt onder Extraversie en hier betekent dat je geniet van grote groepen en menigtes. Uit het onderzoek blijkt dus dat HSP gemiddeld minder genieten van dergelijke sociale bijeenkomsten.
Niet reproduceerbaar
In 2019 vatte Lionetti verschillende studies samen die eenzelfde analyse hebben gemaakt. Daaruit bleek dat de studies niet consequent hetzelfde resultaat hebben. Er lijkt wel altijd een samenhang te zijn met de factoren neuroticisme en openheid, maar elk onderzoek heeft net andere resultaten, bijvoorbeeld in de sterkte van het verband of in de facetten waar het om zou gaan. Ook een eerdere studie van de groep van Bröhl (2020) had andere resultaten.
Kritiek
Mijn kanttekening bij deze onderzoeken is dan ook dat de vergelijking met deze persoonlijkheidsbeschrijvingen mank gaat. Dat blijkt uit het niet consistent kunnen reproduceren van de bevindingen, maar ook uit de theoretische validiteit. Dat wil zeggen dat je bevindingen logisch zijn binnen de bekende theorie. Hoogsensitiviteit is – zo weten we uit de wetenschappelijke studies tot nu toe – gevoeligheid voor prikkels uit de omgeving en diepgaande verwerking van die informatie en een intense reactie erop. Die kern wordt niet samengevat met woorden als: angstig, depressief, verbeeldingskracht, esthetiek, sterke emoties, en geringe sociabiliteit. Het zijn hooguit uitingsvormen van de eigenschap, maar zeker niet de essentie ervan. Dat zijn eerder woorden als: opmerkzaam, empathisch, gericht op de sociale context, bedachtzaam, creatief en omgevingssensitief. De termen uit het Vijf-Factor Model (FFM) zijn dus niet adequaat genoeg om hoogsensitiviteit te kunnen vatten.
Verder miskent deze aanpak verschillen tussen HSP. Een hoogsensitief persoon heeft ook andere eigenschappen. Zo noemden we eerder al dat HSP zowel introvert als extravert kunnen zijn. Daarnaast is de eigenschap sensatiezoeken relevant. Ongeveer een derde van de HSP is high sensation seeker (HSS). Deze eigenschap komt niet goed terug in de FFM. Het valt nog het meest onder de term Excitement-seeking (een facet van de factor Extraversie), maar dat is ook slechts één elementje van de eigenschap. De eigenschap HSS is een biologisch gewortelde eigenschap (dat wordt een temperament genoemd), net als hoogsensitiviteit. Het bestaat uit vier elementen, waarvan er twee typerend zijn voor de hoogsensitieve high sensation seeker, namelijk de hang naar verandering, vernieuwing, afwisseling en als tweede belangrijke kenmerk verveling. Beide elementen komen niet terug in de klassering van het FFM. Dat betekent dat het moeilijk is de hoogsensitieve HSS te herkennen op basis van deze methodiek.
Conclusie
Het streven om hoogsensitieve mensen te kunnen gaan herkennen aan het persoonlijkheidsprofiel lijkt me daarom een onmogelijke opgave. De termen uit een gedragsgeöriënteerde methodiek beschrijven de kern van hoogsensitiviteit te weinig en houden geen rekening met verschillen tussen HSP.
Bronnen:
Lionetti, F., Pastore, M., Moscardino, U., Nocentini, A., Pluess, K., & Pluess, M. (2019). Sensory processing sensitivity and its association with personality traits and affect: A meta-analysis. Journal of Research in Personality, 81, 138-152.
Bröhl, A. S., Van Leeuwen, K., Pluess, M., De Fruyt, F., Bastin, M., Weyn, S., … & Bijttebier, P. (2020). First look at the five-factor model personality facet associations with sensory processing sensitivity. Current Psychology, 1-14.
Bröhl, A. S., Van Leeuwen, K., Pluess, M., De Fruyt, F., Van Hoof, E., Weyn, S., & Bijttebier, P. (2021). Personality profile of the self-identified highly sensitive person: A lay theory approach. Journal of Individual Differences.
Esther Bergsma is initiator van Hoogsensitief.NL, sociaalwetenschappelijk onderzoeker, auteur, spreker en trainer. Ze schreef onder andere “Gelukkig Hoogsensitief” en “Het Hoogsensitieve Brein“, waarin zij wetenschappelijke inzichten over hoogsensitiviteit helder vertaalt naar de dagelijkse praktijk. Bekijk haar boeken hier. Ze traint professionals in het beter begrijpen en begeleiden van hoogsensitiviteit. Bekijk hier de opleidingsmogelijkheden.
